Murat Papşu

Anma ve kutlama günleri toplumun kolektif kimlik algısını, ortaklık/birlik duygusunu güçlendiren ritüeller. Bu günler modern çağda devletlerin ulus inşa ve kendi ideolojisine uygun vatandaş yaratma projelerinin de önemli bir aracı. Çerkeslerin son dönemlere kadar, yaşadıkları devletlerin kuruluş, kurtuluş, zafer vb. günleri dışında kendilerine ait, bir yapı tarafından resmen kabul edilen, kutlanan günleri olmadı. Ancak Sovyet sonrası dönemde, özellikle 2000’lerin başından bugüne çok şey değişti. 21 Mayıs’la başlayan süreç bugün Çerkes sivil toplum kuruluşlarının düzenlediği ve gittikçe yaygınlaşan anma ve kutlama günleriyle devam ediyor.

Elbette, tarihte belli bir olaya ithaf edilerek bir günün belirlenmesi, kutlama ya da anma günü ilan edilmesi diasporada değil, bunun için gerekli bilgi donanımı ve kurumları olan anavatanda oluyor. Diaspora Çerkesleri de, bazen uzun süre sonra olsa da, bu günleri anavatandan ithal ediyor. Ancak Kafkasya’daki üç Çerkes cumhuriyeti arasındaki farklılıkların, farklı anlayış ve adlandırmaların diasporaya yansımaları ilginç ve bazen tuhaf bir görüntü oluşturuyor.

Anma veya kutlama günleri genellikle cumhuriyetlerden biri tarafından kabul ediliyor. Örneğin 14 Mart dil günü 2000’de Adıgey’de, 28 Eylül kıyafet günü 2014’te Karaçay-Çerkes’te, 20 Eylül halk günü 2014’te Kabardey-Balkar’da başkanlık kararnameleriyle kabul edildi. Birinde kabul edilen gün diğer cumhuriyetlerde resmi olarak kabul edilmese de, halk ve sivil toplum kuruluşları tarafından benimseniyor ve kutlanıyor. 2010’da Adıge Xase’nin girişimi ve Dünya Çerkes Birliği yönetiminin kararıyla bayrak günü kabul edilen 25 Nisan da ortak kutlanıyor.

Diaspora Çerkesleri için hangi günün hangi cumhuriyette resmi olarak kabul edildiğinin önemi yok. Üç cumhuriyette de hayat iki dilli (Rusça-Çerkesçe) olduğu için bu günlerin hem Rusça hem Çerkesçe adları var. Bayrak Günü – День адыгского флага / (ady) Адыгэ быракъым имаф/(kbd) Адыгэ бэракъым и махуэ. Kıyafet Günü – День адыгского костюма/(ady) Адыгэ шъуащэм имаф/ (kbd) Адыгэ фащэм и махуэ. Çerkes Günü – День адыгов/ (ady) Адыгэхэм ямаф/(kbd) Адыгэхэм я махуэ.

Çerkesçe adlarında tartışma konusu olacak bir şey yok; hepsinde адыгэ (Adıge) kullanılıyor. Burada püf noktası Rusçasında ne dendiği… Bilindiği üzere Rusçada Adıgeyliler, Çerkesler ve Kabardeyler olarak üç halk var; üçünün ortak adı ise Adıge. ‘Çerkes’ resmi olarak Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde yaşayanların adı olduğundan, ortak ad olarak Adıge (sıfatı adıgskiy) tercih ediliyor. Son yıllarda Çerkes adının ortak kullanılmasını savunanlar arttıkça Adıge (Çerkes) formülü gayrı resmi kullanımda yaygınlaşmaya başladı (День адыгского (черкесского) флага, День адыгского (черкесского) костюма, День адыгов (черкесов)).

Fakat dil gününde durum biraz farklı. Vumar Bersey’in 1853’te ilk Çerkes alfabesini (“Bukvar Çerkesskogo Yazıka”) yayınlandığı gün olan 14 Mart, Adıgey Cumhuriyeti devlet başkanı Aslan Carım’ın 10 Nisan 2000 tarihli kararnamesiyle “Adıgey Dili ve Yazısı Günü” (День адыгейского языка и письменности / Адыгабзэмрэ тхыбзэмрэ ямаф) kabul edildi. Burada dikkat çeken, ‘adıgskiy’ değil ‘adıgeyskiy sıfatının kullanılmış olması. Rusçada Batı Çerkesçesi ‘Adıgey dili’, Doğu (Kabardey) Çerkesçesi “Kabardey-Çerkes dili” olarak adlandırıldığından, kabul edilen dil günü sadece Batı Çerkesçesini esas alıyor; üstelik Bersey kitabının adını Çerkes alfabesi koymuşken…

Bu durumda Kabardey-Balkar Cumhuriyeti’nden bir ‘Kabardey dili günü’ ilanı beklenebilecekken (bunun için de muhtemelen Şora Nogma’nın 1843’te hazırladığı fakat yayınlanmayan alfabesini esas alırlardı), 14 Mart 2005’te Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nin Karaçay başkanı Mustafa Batdıyev’in imzasıyla 14 Mart “Adıge (Çerkes) Dili ve Yazısı Günü” (День адыгского (черкесского) языка и письменности) kabul edildi. Günü değiştirmeden adını değiştirmek, Kabardeylerin de 14 Mart’ı dil günü olarak kabul etmesi için dahiyane bir çözüm oldu. Bugün artık büyük çoğunlukla bu isim kullanılıyor.

Türkiye’de ilk kutlama, internetteki bilgilere göre 2015 yılında yapılmış. Yani dil günü burada biraz geç keşfedilmiş. Kutlanmaya başlandığı 10 yıldır da adı bir türlü konamamış. Bunda anavatandaki karmaşanın da etkisi olabilir ama daha çok çeviri hatalarından kaynaklanıyor gibi görünüyor. Bu yıl (2025) iyice çeşitlenen adlandırmalardan, kısa bir araştırmayla 15 adet tespit ettim.